Hình dung về bước tiến tiếp theo của thiết kế Việt Nam sau 3 thập kỷ hội nhập

Chúng ta đang sống trong một thời đại mà những biên giới vật lý trở nên mờ nhạt; mọi thứ có thể được lưu chuyển với tốc độ nhanh chóng và liên tục nhờ sự bùng nổ của công nghệ, truyền thông và trí tuệ nhân tạo. Hình ảnh, ý tưởng và sản phẩm từ mọi nền văn hóa có thể lan tỏa và hiện diện ở bất kỳ đâu trên thế giới. Những biến động này kéo theo cả một trật tự thẩm mỹ mới, một ngôn ngữ thiết kế “toàn cầu” ra đời – trơn láng, hợp thời, tối giản, dễ nhận diện và dễ tiếp nhận.

Giá trị của văn hóa trong thiết kế đương đại

Thế nhưng, càng tiến gần đến ranh giới của sự đồng dạng, con người lại càng khao khát những giá trị nguyên bản – trở về với cội nguồn, với những giá trị văn hóa, với nếp truyền thống đã thấm sâu trong máu thịt, giúp chúng ta định vị bản thân trong một thế giới “phẳng”. Không phải ngẫu nhiên mà nhiều nền thiết kế – từ Bắc Âu đến Nhật Bản, từ Ấn Độ đến Trung Hoa – đã thực hiện những cuộc cách mạng tìm lại ký ức văn hóa như một cách tái định nghĩa bản sắc quốc gia. Thiết kế ngày nay không chỉ giải quyết công năng hay đáp ứng thị hiếu thẩm mỹ, mà còn là hành động kể chuyện, khơi dậy căn tính, lưu giữ ký ức dân tộc dưới lớp vỏ vật liệu và hình dáng.

Tại Việt Nam – chúng ta bước vào hành trình hội nhập vừa tròn ba thập kỷ – thiết kế Việt đang đứng trước một ngã ba quan trọng: hoặc tiếp tục chạy theo gu thẩm mỹ toàn cầu, hoặc chủ động kiến tạo tiếng nói riêng, bằng cách nhìn lại những gì đã từng là hồn cốt của mình. Thực tế này cho thấy: thiết kế đương đại không thể thiếu vắng văn hóa – truyền thống nếu muốn tạo dựng sự khác biệt bền vững. Trong dòng chảy hội nhập, văn hóa chính là “lực cản tích cực” – giúp thiết kế không bị cuốn trôi trong một đại dương thẩm mỹ đại trà, mà vẫn giữ được hướng đi riêng. Đồng thời, nếu được tiếp cận một cách tinh tế, các yếu tố truyền thống hoàn toàn có thể được tái sinh trong hình hài mới – hiện đại, sắc sảo và toàn cầu hơn – mà không đánh mất cốt lõi bản địa.

Bài viết này mở ra một hành trình nhìn lại và hướng tới – bằng cách phân tích các giá trị cốt lõi của văn hóa – truyền thống, lý giải vai trò của chúng trong bối cảnh thiết kế đương đại, đồng thời gợi mở những tiếp cận thiết thực cùng các ví dụ tiêu biểu đang góp phần định hình diện mạo mới cho thiết kế Việt Nam ngày nay.

Tư duy và thẩm mỹ được kết tinh

Bản sắc – hiểu rộng hơn – chính là ký ức tập thể được mã hóa vào vật thể, là sợi dây liên kết giữa quá khứ và hiện tại. Trong thiết kế, nó có thể hiện diện qua phương diện kỹ thuật thủ công, họa tiết dân gian, hay một triết lý sống được chuyển tải vào hình khối hay chất liệu. Bản sắc văn hóa – truyền thống Việt Nam là một hệ thống tư duy, thẩm mỹ và lối sống được kết tinh từ hàng ngàn năm sống cùng đất, nước, khí hậu và cộng đồng – hình thành nên một bản thể nhân học riêng biệt.

Quá trình kiến tạo thế giới quan của người Việt cổ truyền không chỉ phản ánh điều kiện tự nhiên, mà còn thể hiện một triết lý tồn tại sâu sắc: đề cao tính thiết thực, sự bền vững và tư duy cộng sinh với môi trường, và tinh thần cộng đồng trong lối sống. Người Việt truyền thống thường ưu ái vẻ đẹp mộc mạc, chuộng sự tối giản, chừng mực trong trang trí, và đề cao giá trị tự thân của vật liệu. Từ đó, một ngôn ngữ thẩm mỹ mang tính bản địa được hình thành – giản dị nhưng hàm chứa chiều sâu, khiêm nhường mà bền bỉ theo thời gian. Tất cả được phản chiếu qua từng lát cắt đời sống – từ chiếc ghế tre đơn sơ, tấm vải chàm nhuộm, đến cách tổ chức không gian “trong – ngoài” của ngôi nhà Bắc Bộ.

Nhu cầu trở về giá trị văn hoá

Trong thế giới thiết kế hiện đại, nơi công năng, thẩm mỹ và thị hiếu thị trường thường được đặt lên hàng đầu, các hình thái văn hóa – nghệ thuật truyền thống đôi khi bị xem như một yếu tố phụ trợ – một lớp trang điểm mang tính biểu tượng hơn là giá trị trung tâm của thiết kế. Tuy nhiên, nếu nhìn sâu hơn vào các nền thiết kế thành công và trường tồn, từ Scandinavian Design, Nhật Bản, cho tới các trào lưu đương đại ở Mexico hay Morocco, ta thấy một điểm chung: tất cả đều được nuôi dưỡng từ cội rễ văn hóa, từ những lớp trầm tích đã tồn tại qua thời gian.

Thiết kế Việt Nam đương đại đang phát triển nhanh chóng, nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức mang tính cấu trúc. Một trong những vấn đề trọng tâm là sự thiếu định hình rõ ràng về bản sắc. Bản sắc – thay vì được xem là một hệ giá trị cốt lõi – lại thường bị khai thác theo hướng biểu tượng hóa hời hợt, sử dụng vật liệu truyền thống hoặc họa tiết dân gian một cách bề mặt mà thiếu chiều sâu triết lý. Điều này phản ánh sự thiếu vắng của tư duy thiết kế gắn với nghiên cứu văn hóa, vật liệu và hành vi người dùng trong bối cảnh đương đại. Không ít nhà thiết kế trẻ đầy tiềm năng, nhưng lại thiếu môi trường thực hành có chiều sâu hoặc mạng lưới kết nối giữa nghệ nhân – nhà thiết kế – nhà đầu tư.

Một trong những minh chứng rõ ràng nhất cho sự va chạm giữa bản sắc và thiết kế đương đại chính là lĩnh vực thiết kế nội thất – nơi không gian sống đang trở thành không gian văn hóa thu nhỏ, phản ánh trực tiếp cách một xã hội hiểu và thể hiện bản sắc của mình. Khi người tiêu dùng Việt ngày càng nâng cao thu nhập và mức độ quan tâm đến chất lượng không gian sống, nhu cầu về những thiết kế mang lại trải nghiệm sâu sắc về văn hóa và thẩm mỹ cũng gia tăng. Tuy nhiên, chúng ta vẫn đang thiếu hụt những không gian nội thất đương đại có khả năng truyền tải rõ nét chất cảm của vật liệu, chiều sâu văn hóa và tinh thần dân tộc một cách sống động và chân thực.

Trong bối cảnh đó, câu hỏi đặt ra không chỉ là làm thế nào để “làm ra cái đẹp”, mà quan trọng hơn, là làm sao để thiết kế nội thất trở thành một hình thức đối thoại đa chiều – giữa con người và không gian, giữa hiện đại và truyền thống. Khi đó, bản sắc không còn là lớp trang trí bên ngoài, mà trở thành tinh thần sống bên trong từng quyết định thiết kế: từ cách chọn vật liệu, bố cục ánh sáng, cho tới từng chi tiết hoàn thiện. Chính từ không gian nội thất, ta có thể cảm nhận được sự sống động của truyền thống – không phải như một hoài niệm quá khứ, mà như một phần của đời sống đương đại.

Làm thế nào để tích hợp giá trị văn hoá – truyền thống vào thiết kế đương đại?

Khi các thương hiệu Việt dần xuất hiện trên bản đồ thế giới, bản sắc văn hóa là chiếc neo vững chãi, vừa giúp định vị sự khác biệt, vừa mở ra một kho tàng chất liệu giàu ý nghĩa để khai thác. Nhà thiết kế đương đại cần làm công việc của một “thông dịch viên văn hóa” – gạn lọc, tái cấu trúc, và chuyển hóa chúng thành những biểu đạt mới, mang tính khái quát cao hơn. Giống như cách Sasaki (2019) nhấn mạnh: “Cultural identity in design is not merely a decorative layer, but a narrative device-embedding collective memory and value systems into material and form.”,tạm dịch: bản sắc văn hóa không phải là họa tiết trang trí, mà là một hệ thống ký hiệu, một cách kể chuyện – thông qua hình dạng, chất liệu và ngữ cảnh sử dụng.

Tại Việt Nam, chúng ta đang chứng kiến nhiều cách tiếp cận sáng tạo như vậy. Đặc biệt, trong câu chuyện nghiên cứu và sáng tạo Nội thất Việt những năm gần đây đã xuất hiện nhiều nỗ lực sáng tạo đáng chú ý nhằm khơi mở mạch kể chuyện văn hóa từ chính không gian sống: từ việc ứng dụng họa tiết dân gian vào kiến trúc nội thất, tái cấu trúc chất liệu tre, mây, lụa theo hướng hiện đại, đến việc đưa kỹ thuật truyền thống như sơn mài, gốm, dệt thủ công vào thiết kế sản phẩm nội thất. Những sự hòa trộn này không chỉ góp phần nâng tầm nghề thủ công và vật liệu truyền thống, mà còn làm sống lại các lớp ký ức văn hóa – biến chúng thành “cấu trúc mở”, có khả năng tương tác và phát triển cùng người sử dụng trong bối cảnh mới.

Một minh chứng cụ thể là hướng đi nghiên cứu về thương hiệu Nội thất Việt – Viet Furniture trong việc theo đuổi – phát triển thiết kế nội thất dành cho không gian nghỉ dưỡng, khách sạn và du lịch (hospitality). Đây là thể loại công trình lý tưởng để triển khai các giá trị văn hóa truyền thống, bởi khách du lịch – đặc biệt là khách quốc tế – luôn tìm kiếm những trải nghiệm chân thực, độc đáo và giàu bản sắc địa phương. Không gian lưu trú ngắn hạn cũng là nơi dễ chấp nhận những thiết kế mới mẻ, đậm dấu ấn sáng tạo, từ đó mở ra tiềm năng lớn trong việc giới thiệu và lan tỏa văn hóa Việt thông qua hình thức thiết kế nội thất đương đại. Hướng đi này không chỉ phù hợp về mặt thị trường, mà còn có chiều sâu chiến lược – khi thiết kế nội thất trở thành phương tiện trực tiếp kết nối giữa nghề thủ công, nghệ nhân, và người trải nghiệm văn hóa.

Tuy nhiên, để quá trình tích hợp này thực sự trở thành chất liệu nuôi dưỡng sáng tạo thay vì dừng lại ở cấp độ biểu tượng hay cảm hứng, đòi hỏi một hệ sinh thái thiết kế bền vững. Trong đó, yếu tố cốt lõi là sự đối thoại sâu sắc và dài hạn giữa nhà thiết kế – những người tổ chức lại ngôn ngữ thị giác, chức năng, trải nghiệm – với nghệ nhân – những người lưu giữ kỹ thuật, tinh thần và sự tinh tế của vật liệu thủ công.

Việc khai thác và tích hợp giá trị văn hóa vào kiến tạo thiết kế đương đại Việt Nam đặt ra những thách thức không nhỏ về mặt tư duy, kỹ thuật và cấu trúc vận hành. Một trong những thách thức lớn nhất là cách tiếp cận rập khuôn, hoặc chỉ dừng lại ở hình thức bề mặt. Sự thiếu hụt nghiên cứu sâu về văn hóa bản địa cũng khiến nhiều sản phẩm thiết kế rơi vào trạng thái sao chép máy móc, thiếu chiều sâu và bản sắc riêng. Mặt khác, việc ứng dụng vật liệu truyền thống như: tre, gốm, sơn mài, và giấy dó tuy mang ký ức văn hóa và bản sắc địa phương nhưng trong thi công lại gặp nhiều rào cản kỹ thuật: khó chuẩn hóa, thiếu độ bền theo tiêu chuẩn công nghiệp, và nguồn nhân lực thủ công ngày càng thu hẹp. Đặc biệt, sự thiếu kết nối giữa ba mắt xích quan trọng – nghệ nhân, nhà thiết kế và thị trường – đã khiến tiềm năng văn hóa chưa thực sự được chuyển hóa thành giá trị sáng tạo và kinh tế hiệu quả.

Tuy nhiên, trong chính những thách thức đó lại mở ra những cơ hội đặc biệt. Trong bối cảnh thị trường quốc tế đang khao khát những sản phẩm độc bản, mang hơi thở địa phương – nơi mà văn hóa không chỉ là “điểm nhấn” mà trở thành “trái tim” của trải nghiệm. Sự bùng nổ của ngành du lịch, dịch vụ trải nghiệm và lưu trú càng đòi hỏi những không gian nội thất Việt giàu bản sắc, có khả năng kể chuyện bằng ngôn ngữ vật liệu, hình khối và chi tiết thủ công. Đồng thời, sự phát triển của công nghệ số, kỹ thuật số hóa và AI sáng tạo cũng đang mở ra khả năng ghi chép, lưu trữ và tái sinh các yếu tố truyền thống trong ngữ cảnh mới – vừa mang tính kế thừa, vừa đậm tinh thần đương đại.

Tìm về văn hóa truyền thống trong thiết kế đương đại không phải là một trào lưu, mà là một hành trình lâu dài – hành trình của sự thấu cảm, của nghiên cứu, của lựa chọn tinh tế giữa cái cũ và cái mới. Trong một thế giới đang tìm kiếm cá tính và chiều sâu, bản sắc văn hóa chính là thứ định hình nên ngôn ngữ thiết kế độc đáo và có sức sống bền vững. Chính việc tích hợp văn hóa – truyền thống vào thiết kế là cách để chúng ta định nghĩa lại bản sắc, góp phần tạo nên diện mạo mới cho tương lai sáng tạo của Việt Nam. Đồng thời, ngôn ngữ thiết kế đương đại là một phương thức để chúng ta kể lại câu chuyện văn hóa dân tộc trong bối cảnh đương thời. Như Paul Ricoeur từng nói, “identity is not about returning to origins, but about the creative refiguration of inherited narratives” (Ricoeur, 1984). Bản sắc văn hóa không phải là sự trở về nguyên trạng, mà là tái tạo sáng tạo từ những mạch ngầm đã có.

Bài viết của KTS Lưu Việt Thắng

Bài viết đăng tải từ bài gốc trên ấn phẩm Tatler Vietnam số tháng 05/2025